Biografie
Paul Gerhardt was een zoon van de burgemeester van Gräfenhainichen Christian Gerhardt en Dorothea Starke. Dit stadje ligt overigens tussen Leipzig en Wittenberg in. Haar vader was hoofdtoeziener van de Lutherse Kerken. Zij trouwden in 1605. Volgens een gedenksteen in de voorgevel van het geboortehuis werd Paul op 12 maart 1607 geboren. Helemaal zeker is dat niet, maar dat is in deze context niet zo belangrijk.
Burgemeester Gerhardt was ook een zakenman in de horeca en zat blijkbaar goed in de slappe was, want hij kon voor zijn zoons Christian en Paul een goede opleiding betalen. In 1618 brak de Dertigjarige Oorlog uit, waarin Duitsland geteisterd werd door wapengekletter, hongersnood en rampen.
Paul groeide thuis op in een lutherse sfeer en de hele samenleving ademde de geest van de kerkhervormer. Dit had alles te maken met de geografische omgeving, dit was immers de thuisbasis van Maarten Luther. Helaas verloren Paul en zijn broer Christian reeds in 1619 hun vader en in 1621 hun moeder.
Paul bezocht na de lagere school vanaf 1622 het door keurvorst Maurits van Saksen gestichte Augustinuscollege te Grimma aan de Mulde. Daar heerste een Bijbels-reformatorische geest, naar de onderwijskundige visie van Philippus Melanchthon. Centraal stonden hier de Bijbel en de lutherse catechismus. Maar ook de klassieken werden als inspiratiebron gebruikt. Gerhardts avondlied "Nun ruhen alle Wälder" en zijn zomerlied "Geh aus, mein Herz" zijn overigens mogelijk geïnspireerd door Romeinse liederen.
Prelude
In 1627 legde Paul het eindexamen af en verliet het Augustinuscollege. In 1628 zijn de broers Gerhardt ingeschreven aan de Wittenbergse Universiteit . Zij studeerden theologie en woonden in de buurt van de stadskerk.
Waarschijnlijk werd Paul in 1634 privéleraar van het gezin van een geestelijke. De Fransen konden tijdens de Dertigjarige Oorlog de stad niet veroveren, maar Wittenberg leed erg zwaar. Niet het oorlogsgeweld, maar de honger en de pest maakten een groot aantal slachtoffers. Ook zijn broer Christian overleed.
Pas in 1642 of 1643 was Paul klaar met zijn studie en ging naar Berlijn. Daar werd in 1643 voor het eerst een gedicht van hem afgedrukt. Hij werd huisleraar van de advocaat Andreas Berthold. Paul trouwde in 1655 met Bertholds dochter Anna Maria. Hun eerste kind, Maria Elisabeth, overleed negen maanden oud. In de Berlijnse Nicolaikirche, die tijdens de Tweede Wereldoorlog helaas compleet werd vernietigd , is voor haar een gedenksteen aangebracht. Nog drie kinderen stierven jong. Alleen Paul Friedrich overleefde zijn ouders. In 1668 stierf Gerhardts echtgenote aan een longziekte.
Na zijn komst in Berlijn volgde een bloeiperiode voor de lutherse kerkmuziek. Paul ging samenwerken met de musicus Johann Crüger, die hem als tekstschrijver ontdekte. Zij leerden elkaar al in Wittenberg kennen, waar Crüger ook huisleraar was.
In de toen nog kleine stad Berlijn stonden door het oorlogsgeweld veel woningen leeg. Het verdriet was groot en onder die omstandigheden kwamen Gerhardts troostliederen tot hun recht, want die vertolkten de gevoelens van het hart. De Christenen die analfabeet waren, leerden en kenden de eenvoudige teksten uit hun hoofd.
In 1651 volgde zijn bevestiging als luthers predikant. Spoedig daarna verliet Paul Gerhardt Berlijn, omdat er een eigen gemeente in Mittelwalde wachtte.
Periode in Mittelwalde
Na het ondertekenen van de lutherse belijdenis en het houden van een proefpreek werd hij in Mittelwalde bevestigd. Ook Mittelwalde had erg onder de Dertigjarige Oorlog geleden. Welgestelde burgers raakten aan de bedelstaf, maar velen kwamen tot bekering. Gerhardt ging dagelijks om met inwoners die een rijk geestelijk leven kenden.
In zijn verzen benadrukte hun dichtende predikant de vergankelijkheid. Gerhardt dichtte in Mittelwalde diverse verzen die ook in een Nederlandse vertaling bekend zijn, zoals "Beveel gerust uw wegen".
Gerhardt was een natuurliefhebber en genoot intens van de schepping. ‘Hoe goed is het als op onze wegen de zon schijnt, in het bijzonder de morgenzon!’ De zon wordt vaak in zijn liederen genoemd, steeds in relatie met het leven, de vreugde en een nieuw begin. De zon overwint het duister, het lijden en de angst.
Terug naar Berlijn
In 1657 ontving Gerhardt een beroep uit Berlijn: de Nicolaikerk was vacant. Hij nam het aan en vermoedde al lichtelijk op voorhand dat hem een pittige strijd te wachten stond. Voor keurvorst Friedrich Wilhelm van Brandenburg, gehuwd met Louise Henriëtte, dochter van stadhouder Frederik Hendrik, was ons land hét grote economische en culturele voorbeeld. De keurvorst was calvinist en stond erop dat zijn onderdanen die religie ook zouden aanhangen. Conflicten bleven daardoor niet uit.
In 1664 werd de vrijheid van de lutheranen beknot. Sommigen gaven uiteindelijk maar toe; zo niet Paul Gerhardt. De Brandenburgse adel, die zijn gezangen zo waardeerde, sprong voor hem in de bres, maar uiteindelijk werd hij in februari 1666 toch ontslagen.
Inmiddels probeerden invloedrijke mensen Gerhardt te helpen. Was er niet ergens een gemeente voor hem te vinden? Zo gezegd, zo gedaan. De gemeente van Lübben, een stadje in Saksen, was vacant. Een goed netwerk was toen dus ook al erg belangrijk blijkbaar.
Zijn proefpreek op 14 oktober 1668 maakte een diepe indruk. Toch was hij niet in de gelegenheid om snel uit Berlijn te vertrekken, want zijn zoon Paul Friedrich en schoonzuster Sabina Fromm, die na de dood van Anna Maria de huishouding verzorgde, waren op dat moment ernstig ziek. Toen Gerhardt in 1669 eindelijk naar Lübben verhuisde, bleek de pastorie sterk verwaarloosd.
Postlude
Uit zijn periode in Lübben zijn geen liederen bekend. Was zijn inspiratie opgedroogd? We weten het niet. In het Duitse taalgebied waren veel verzen inmiddels bekend. Vertalingen in diverse Europese talen volgden. Nog zeven jaar was Gerhardt als predikant actief, maar zijn krachten namen zienderogen af.
Paul Gerhardt liet een testament opmaken, waarin hij God dankte voor Zijn vele gaven en bad om vergeving voor alles wat hij tijdens zijn leven verkeerd gedaan had. De notaris moest noteren dat hij aan zijn zoon Paul Friedrich, die theologie ging studeren, weinig financiële middelen kon nalaten, maar wel een goede naam, waarvoor hij zich niet hoefde te schamen.
Op 27 mei 1676 overleed de predikant-dichter, op zeventigjarige leeftijd. Hij is in de crypte onder het altaar van het kerkgebouw begraven.
In de kerk van Mittelwalde hangt nog een afbeelding van Gerhardt. In de Sankt-Nicolaikirche te Lübben kan men eveneens zijn portret aantreffen, terwijl voor de kerk in 1907 een bronzen standbeeld ter nagedachtenis is geplaatst. Verder leeft zijn naam voort op talloze gebouwen die gelieerd zijn aan de Duitse protestantse beweging zoals verenigingsgebouwen van de Evangelische Kirche.
Hoe moeten we hem herinneren? Als dominee of dichter? Hij is vooral bekend geworden en wordt nog steeds zeer gewaardeerd als dichter. Zijn veruit bekendste lied is ‘O Haupt voll Blut und Wunden’ dat door Johann Sebastian Bach in zijn Matthäuspassion gebruikt is. De vraag blijft natuurlijk wat hij uiteindelijk zelf het belangrijkste vond. Dat zijn lied nog steeds elk jaar in de Paastijd talloze keren ten gehore wordt gebracht had hij vast niet kunnen denken.
